«Η αρετή, προϋπόθεσις της ελευθερίας της βουλήσεως στον Πλάτωνα»
«ἀρετὴ δὲ ἀδέσποτον, ἣν τιμῶν καὶ ἀτιμάζων πλέον καὶ ἒλαττον αὐτῆς ἓκαστος ἓξει» (Πλάτωνος Πολιτεία Ι´, 617e 3-4).
Η αρετή είναι κτήμα α-δέσποτον, δηλαδή δεν έχει δεσπότη, δεν έχει κάποιον αφέντη στον οποίον ανήκει από τον οποίο εξαρτάται. Η φράσις αυτή του Πλάτωνος, μάς παραπέμπει στην εικόνα ενός χέρσου χωραφιού, γεμάτου με φυσικά άνθη, τα οποία είναι α-δέσποτα, δεν ανήκουν σε κανένα.
Η εικόνα αυτή αναδεικνύει ακριβώς την ουσία των αρετών, εφόσον αυτές, ως αδέσποτα άνθη, είναι ελεύθερες και λανθάνουν της προσοχής των πολλών: Περνούν δηλαδή απαρατήρητες από τον άνθρωπο εκείνο, του οποίου το “όμμα της ψυχής” παραμένει κλειστό, λόγω των παθών, στα οποία έχει υποδουλωθεί· αντιθέτως, τα άνθη της αρετής καθίσταται ορατά, μόνο από τον άνθρωπο εκείνο, του οποίου το όμμα της ψυχής είναι καθαρό, και, ως εκ τούτου, διαθέτει την ικανότητα και την δύναμη να θεωρήσει το “κάλλος” της.
Σε αυτό το πλαίσιο, οι πλατωνικές αρετές λειτουργούν σύμφωνα με την αρχή εκείνη, την οποίαν μετά από έναν αιώνα ακρβώς, θα διατυπώσει ο Επίκουρος: Την αρχή του «Λάθε βιώσας», που σημαίνει «Ζήσε απαρατήρητος». Έτσι, οι αρετές αναδεικνύονται ως οι «κλείδες» εκείνες, μέσω των οποίων δοκιμάζεται και καλλιεργείται η ελευθερία της βουλήσεως της ανθρώπινης ψυχής, προκειμένου να αλλάξει τις κακές συνήθειες του βίου της. Με άλλα λόγια, οι αρετές, εφόσον είναι κτήμα α-δέσποτον, προσκαλούν, αλλά και προκαλούν την ανθρώπινη ψυχή να ομοιωθεί με αυτές και να καταστεί και εκείνη α-δέσποτη, δηλαδή ελεύθερη.
Υπό αυτό το πρίσμα, οι πλατωνικές αρετές απελευθερώνουν την ανθρώπινη ψυχή από την δουλεία των παθών, τα οποία την καταδυναστεύουν.
Ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πρόκλος, σχολιάζοντας το εν λόγω χωρίο του Πλάτωνος, μάς παραδίδει σχετικά ότι:
«ἡμεῖς δὲ φήσομεν ἀδέσποτον μὲν εἶναι καὶ τὴν κακίαν, ἀλλ’ὡς ἐφ’ἡμῖν οὗσαν μόνον· ἀδέσποτον δὲ τὴν ἀρετὴν, ἀλλ’οὐ διὰ τὸ ἐφ’ἡμῖν μόνον, ἀλλὰ διότι τὴν ψυχὴν ἐλευθέραν ἀποτελεῖ τῶν πικροτάτων δεσποτῶν, οἷς ἡ δουλεύουσα τῶν ἀγαθῶν στέρεται πάντων. Δουλεύει γὰρ θυμοῖς, ἐπιθυμίαις, φαντασίαις, αἰσθήσεσιν, δαίμοσιν ὑλαίοις, ἀνθρώποις τοῖς τῶν παθῶν πορισταῖς· ὧν ἀρετὴ πέφυκεν ἐλευθεροῦν. καὶ ἀδέσποτον οὖν μόνην αὐτὴν ὃσιον καλεῖν, ἀλλ’οὐ τὴν κακίαν τὴν δουλοπρεπῆ καὶ δούλην ποιοῦσαν τὴν ψυχήν.» (Πρόκλου, Εἰς τὰς Πολιτείας Πλάτωνος Ὑπόμνημα Β´, παρ. 276 (3-13)).
(Εμείς, λοιπόν, θα πούμε ότι αδέσποτη είναι και η κακία, αλλά όσον αφορά μόνο το αυτεξούσιον <της ανθρώπινης ψυχής>· αδέσποτη, όμως, είναι η αρετή, αλλά όχι μόνο εξαιτίας του αυτεξουσίου, αλλά διότι συντελεί στο να καταστήσει ελεύθερη την ψυχή από τους πικρότατους δυνάστες, στους οποίους αφού υποδουλωθεί, στερείται από όλα τα αγαθά. Γιατί υποδουλώνεται στους θυμούς, στις επιθυμίες, στις φαντασιώσεις, στις αισθήσεις, στους υλικούς δαίμονες, στους ανθρώπους που παράσχουν πάθη· από τα οποία, η αρετή, από την φύση της, απελευθερώνει <την ανθρώπινη ψυχή>. Είναι, λοιπόν, θεμιτό, σύμφωνα με τον θείο νόμο, να αποκαλούμε μόνο αυτήν αδέσποτη, αλλά όχι την κακία, η οποία καθιστά την ψυχή δουλοπρεπή και υπόδουλη <στα πάθη της>.) (Η απόδοση στα νέα ελληνικά είναι της υπογράφουσας).
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η ανθρώπινη ψυχή, ανάλογα με την προτίμηση ή την περιφρόνηση που θα εκδηλώσει προς το αδέσποτον άνθος της αρετής, θα λάβει μεγαλύτερο ή μικρότερο μερίδιο από αυτήν, προκειμένου να διάγει ένα είδος βίου που θα είναι και αυτός, περισσότερο ή λιγότερο κοντινός στην ύλη ή, αντιστρόφως στον νου.
Συνοψίζοντας όσα προαναφέραμε, θα λέγαμε ότι η αρετή στον Πλάτωνα συνιστά ουσιαστική προϋπόθεση της ελευθερίας της βουλήσεως της ανθρώπινης ψυχής, στο μέτρο που αυτή καλείται να επιλέξει είτε να παραμείνει δέσμια και υπόδουλη στον κόσμο της ύλης, είτε, αντιστρόφως, να ασκήσει το «όμμα» της, μέσω της καλλιέργειας των αρετών, στο «άνω θρώσκειν» του κόσμου των Ιδεών.
Άννα Χ. Μαρκοπούλου
Δρ. Επιστημών της Αγωγής του Παν/μίου της Σορβόννης (Paris V – René Descartes)
Η λέξις ΑΡΕΤΗ έχει εκλείψει από το λεξιλόγιο των νεοελλήνων. Το «Λάθε βιώσας» του Επικούρου καθώς και το “ούτις” του Οδυσσέως προς τον Πολύφημο έχουν αντικατασταθεί από την υπέρμετρη επιδίωξη για προβολή και δημοσιότητα εν παντί μέσω για την απόκτηση της ευδαιμονίας και ελευθερίας.