Ο “ΔΑΙΜΩΝ” ΩΣ “ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ” ΤΩΝ ΑΡΕΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΑΘΩΝ ΤΗΣ ΕΝΣΑΡΚΟΥ ΨΥΧΗΣ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ (άρθρο της Δρ. Άννας Χ. Μαρκοπούλου)

«Οὐχ ὑμᾶς δαίμων λήξεται, ἀλλ᾽ὑμεῖς δαίμονα αἱρήσεσθε. Πρῶτος δ᾽ὁ λαχὼν πρῶτος αἱρείσθω βίον ᾧ συνέσται ἐξ ἀνάγκης.» (Πλάτωνος Πολιτεία Ι´, 617e 1-3).

Στον περίφημο “μύθο του Ηρός”, στον οποίο περιγράφεται ολόκληρη η πορεία της ψυχής από και προς την ενσάρκωση, ο Πλάτων τονίζει με έμφαση ότι η ψυχή, προτού ενσαρκωθεί, επιλέγει αυτή η ίδια τον δαίμονά της. Με αυτήν την έννοια, η ψυχή αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου την ευθύνη του συνόλου των επιλογών, οι οποίες θα αποβούν καθοριστικές για την πορεία του ενσάρκου βίου της.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο Πλάτων προσδίδει στην ψυχή την δύναμη να εκδιπλώσει πλήρως την ελευθερία της βουλήσεώς της και, ως εκ τούτου, να καταστεί “αυτεξούσια”, δηλαδή να μπορεί να ελέγχει πλήρως τόσο τον εαυτό της όσο και ολόκληρη την κοινωνία εντός της οποίας ευρίσκεται. Έτσι, η κοινωνία αποβαίνει ο συλλογικός “καθρέφτης” των επιλογών του συνόλου των ενσάρκων ψυχών και, με αυτήν την έννοια, τα πάθη ή οι αρετές του συνόλου των ψυχών αυτών αντανακλώνται στο συλλογικό ασυνείδητο ή ακόμη και στο συλλογικό συνειδητό της κοινωνίας στην οποία αυτές οι ψυχές ανήκουν.

Εδώ διαφαίνεται η αισιοδοξία της πλατωνικής φιλοσοφίας, η οποία μάς δίδει την λύση για τα δεινά που μαστίζουν ιδιαίτερα την σημερινή κοινωνία: Στο μέτρο που, όπως προαναφέραμε, η κοινωνία αποτελεί τον συλλογικό “καθρέφτη” των επιλογών του συνόλου των ψυχών, τότε η κάθε κοινωνία μπορεί να καταστεί καλύτερη, αν οι επιλογές των ψυχών που την κατοικούν, υπαγορεύονται από τις αρετές τους.

Τι είναι, όμως, ο “δαίμων” που καλούνται να επιλέξουν οι ψυχές, προτού κατέλθουν στον ένσαρκο βίο;

Σύμφωνα με τον λεξικό Liddell and Scott, η λέξις “δαίμων” έλκει την καταγωγή της από το απαρέμφατο “δαῖσαι” του ρήματος “δαίω”, το οποίον σημαίνει επιμερίζω, διαμοιράζω τις τύχες. Επίσης, από το ίδιο απαρέμφατο προέρχεται και η λέξις “Δαῖσα”, η οποία με αποβολή του δέλτα έγινε “Αἶσα”, λέξις αρχαιότατη που ανιχνεύεται τόσο στον Όμηρο όσο και στους μεγάλους τραγικούς και σημαίνει την μοίρα.

Αποκαλυπτική είναι η ρήσις του Ηρακλείτου, σύμφωνα με την οποία:

«Ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων» (Ἀπ. 119), η οποία διαβάζεται και αντίστροφα: «Δαίμων ἀνθρώπῳ ἦθος».

Η ρήσις αυτή σημαίνει ότι «Το ήθος είναι για τον άνθρωπο ο δαίμων του» ή, αντιστρόφως, ότι «Ο δαίμων είναι για τον άνθρωπο το ήθος του».

Σε αυτό το πλαίσιο, ο δαίμων είναι η μοίρα της ψυχής, δηλαδή η προβολή της ποιότητος του είδους του βίου, που εκείνη επιλέγει, πριν ενσαρκωθεί και το οποίο τής αναλογεί, με επιπρόσθετο κριτήριο πάντοτε και τις επιλογές των προτέρων ενσάρκων βίων της.

Με αυτήν την έννοια, ο «δαίμων» δεν είναι, ούτε κάποια οντότης που βρίσκεται έξω από την ψυχή ούτε, όπως λέγεται πολύ συχνά, ο «ανώτερος εαυτός» της. Ο «δαίμων» είναι το «ήθος», δηλαδή ο «καθρέφτης» ολόκληρης της ένσαρκης ψυχής μας, πάνω στον οποίο προβάλλονται τόσο οι αρετές όσο και τα πάθη της.

Όταν, λοιπόν, ο Πλάτων λέγει πως κάθε ψυχή επιλέγει, προτού ενσαρκωθεί, τον «δαίμονά» της, εννοεί ότι επιλέγει, με την πλήρη επίγνωση των προτέρων βίων της, επίγνωση που της προσδίδει η μεγάλη μνήμη που κατέχει, εφόσον είναι ακόμη άσαρκη, το «ήθος» της. Με άλλα λόγια, η άσαρκη ψυχή θα επιλέξει, όπως προαναφέραμε, τον «καθρέφτη» πάνω στον οποίο θα προβληθούν, στον ένσαρκο πλέον βίο της, όλα τα πάθη και οι αρετές της.

Όμως, κατά την διάρκεια του ένσαρκου βίου της, η ψυχή θα περιπέσει στην λήθη του «δαίμονός» της, δηλαδή του «καθρέφτη» των παθών και των αρετών της. Εδώ ακριβώς έγκειται η ουσία, αλλά και η αξία του Δελφικού παραγγέλματος του «Γνῶθι Σαὐτόν», δηλαδή της αυτογνωσίας, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πλατωνική ανάμνησις του «δαίμονος», δηλαδή αυτού του ατομικού «καθρέφτη» της ψυχής, μέσω του οποίου θα επιτευχθεί η κάθαρσις της ψυχής αυτής καθώς και η απαλλαγή από τα πάθη της.

Άννα Χ. Μαρκοπούλου

Δρ. Επιστημών της Αγωγής του Παν/μίου της Σορβόννης (Paris V – René Descartes)